قيام 19 دي به روايت اسناد و خاطرات

علي شيرخاني

مقدمه:

با سقوط رضاشاه در شهريور 1320 و روي كار آمدن محمد رضا شاه، تلاش‏هايي جهت تغيير ساختار سياسي و ايجاد تعادل بين ساخت‏هاي گوناگون، صورت گرفت ولي اين نوع تلاش‏ها و روند شكل گرفته، با كودتاي 28 مرداد 1332 متوقف گرديد و دوره‏اي از وحشت و ديكتاتوري در ايران شكل گرفت. محمد رضا شاه جهت ابقاي حكومت خود به رسالت مدرن‏سازي جامعه و ايجاد اصلاحاتي در ابعاد گوناگون، به عهده گرفت ولي اين مساله در زمان حيات مرجع وقت يعني آيت‏اللّه بروجردي امكان‏پذير نبود. پس از فوت ايشان، اصلاحات ابتدا به شكل اقتصادي و سپس در قالب فرهنگي و اجتماعي آغاز شد كه با مقاومت شديد طبقات مختلف اجتماعي، به ويژه علماء و روحانيان روبرو گرديد. مخالفت اين گروه، از اهميت بسياري برخوردار بوده است. علل مخالفت روحانيان با برنامه‏هاي اصلاحي شاه در چند مساله زير خلاصه مي‏شود:

كمرنگ شدن و يا از بين رفتن ارزش‏هاي مذهبي، ديني و ملي، گسترش فرهنگ غربي در جامعه، وابستگي جامعه به بيگانگان، افزايش دامنه نفوذ دولت شاه در اقصي نقاط كشور (حتي در امور مذهبي و ديني) و... اولين حركت مخالفت‏آميز روحانيون، با لايحه انجمن‏هاي ايالتي و ولايتي آغاز شد و با پشتوانه مردم به قيام 15 خرداد 1342 منتهي گشت. رژيم شاه پس از سركوب قيام 15 خرداد 1342 به اين نكته واقف گرديد كه مخالفان اصلي اصلاحات وي، نيروهاي مذهبي و ملي هستند، اما شخص شاه و رژيم وي، نه تنها براي كاهش نارضايتي آنان هيچ اقدامي نكرد، بلكه همواره بر اصلاحات خود كه بي‏ديني را در جامعه رواج مي‏داد، تاكيد داشت و اين مساله با زنداني كردن امام و در نهايت تبعيد ايشان به تركيه و عراق، شدت يافت و در دهه پنجاه به اوج خود رسيد. شاه در دهه پنجاه، جشن‏هاي مختلفي به راه انداخت و آن را مظهر و نماد قدرت و مشروعيت خود مي‏دانست. اين مساله در نيمه اول پنجاه با مشكل چنداني روبه‏رو نشد ولي در نيمه دوم آن و از اواسط 1355، رژيم شاه تحت فشار افكار عمومي جهان، مبني بر عدم رعايت حقوق بشر در ايران، از شدت اختناق و سركوب جامعه كاست و فضاي باز سياسي را در كشور گسترش داد. ايجاد فضاي باز سياسي، زمينه‏اي براي فعاليت گروه‏هاي مختلف از جمله روحانيان و مذهبي‏ها ايجاد كرد. سخنراني روحانيون، روشنفكران در انجمن‏هاي سياسي، اجتماعي و ادبي و مذهبي و تظاهرات دانشجويان به هنگام مسافرت شاه به آمريكا و... از نتايج اين فضاي باز سياسي بود. در اين ميان رحلت مشكوك آيت اللّه مصطفي خميني در آبان ماه 1356، بر شدت مخالفت‏ها با رژيم و حمايت از نهضت اسلامي و رهبري آن افزود. فوت ايشان موجي از انزجار از رژيم نزد مذهبي‏ها و پيروان امام برانگيخت. سخنراني‏هاي فراواني در بزرگداشت شخصيت ايشان برپا شد، تعدد اين سخنراني‏ها به همراه محتواي سياسي آنها نه تنها پهنه ايران را، بلكه بسياري از محافل دانشجويي در اروپا، آمريكا و آسيا را برگرفت. در اين مجالس نه تنها به گرامي داشت آيت‏الله مصطفي خميني بسنده نشد، بلكه نام امام(ره) كه سالها زنداني سينه‏ها و گلوها شده بود به زبان‏ها آمد و بالاتر از آن وعاظ و خطيبان در مراسم خواسته‏هايي مطرح مي‏كردند كه پيش از آن بيانش موجب گرفتاري و مجازات سخت بود. خواسته‏هايي از قبيل: بازگشت امام(ره) از تبعيد، آزادي زندانيان سياسي، آزادي قلم و بيان و مطبوعات. از اين دوران به بعد مبارزه با رژيم پهلوي، چرخشي جديد به خود گرفت و شمارش معكوس براي رژيم شاه آغاز شد. خصوصا رويدادي كه در دي‏ماه 1356 در شهر قم رخ داد، به فروپاشي سلطنت، سرعتي فوق‏العاده بخشيد. اين واقعه همانا، كشتار طلاب و مردم اين شهر بود كه نسبت به چاپ مقاله‏اي موهن در روزنامه اطلاعات1، اعتراض كرده بودند.