مقدمه
ادعيه اسلامي, دريايي از معارف بلند است كه از زبان معصومين(ع) در اين قالب بيان شده است.
براي كساني كه در پي ارتقاي سطح خواستههاي خويش از پيشگاه خداي متعالند, مناسب است كه در مضمون دعاها دقت بيشتري كنند. براي مبلّغان عزيز نيز شايسته است كه يكي از محورهاي تبليغي خويش را در زمينه معارف ديني و مسائل تربيتي و سازنده, مضامين ادعيه و شرح و تبيين آنها قرار دهند, چه به صورت انتخاب يك يا چند دعا و شرح و توضيح فقراتِ آن و چه به صورت تحليل موضوعيِ مفاهيم دعاها.در اين مختصر, مجال دستهبندي همه محتويات ادعيه نيست. به عنوان نمونه به چند محور و مبحث اشاره ميشود:
1ـ آمرزش خواهي
ماه رمضان طبق روايات بسيار و ادعيه, ماه آمرزش و مغفرت الهي است.
به تناسب همين معنا بخش عمدهاي از خواستههاي ما در دعاها, طلب آمرزش از درگاه خداوند است و اين كه از گناهان درگذرد و مبادا اين ماه سپري شود و همچنان بار گناهانِ نابخشوده برگردن ما سنگيني كند.
از دعاهاي هر شب اين است:
«اَعوذُ بجلال وجهك الكريم اَن ينقضي عنّي شهر رمضان...»
اين مضمون در بسياري از دعاها و مناجاتهاي اين ماه ديده ميشود و راستي هم بدون آن, انسان از بركات اين ماه محروم ميماند.
2ـ حج و زيارت خانه خدا
انجام حج و اعمال مناسك آن و تعظيم شعائر, زمينهاي براي شمول مغفرتِ الهي است. در دعاهاي متعدد اين ماه, توفيق زيارت خانه خدا و حرم پيامبر خواسته شده است و چون شبهاي قدر طبق خواستهها و عملهاي ما و مشيّت الهي, شبهاي تعيين سرنوشت و مقدّرات است, با اصرار از خدا خواسته شده كه در مقدّرات حتمي اين ماه, ناممان را جزء زائران بيتالله الحرام ثبت كند.
در دعاي هر شب است:
«... و أنْ تَجْعَلَ لي في عامي هذا إلي بَيْتِكَ الحرامِ سَبيلاً حِجَّةً مَبرورةً ...».
در دعاي هر شب است (پس از دعاي افتتاح):
«... أن تَكْتُبَني مِن حُجّاج بَيتكَ الحرامِ المَبرورُ حَجُّهم ...».
در اعمال شب نوزدهم است:
«اَللّهمَ اجْعَل فيما تَقْضي و تقدّرُ مِن الأمرِ المَحْتومِ ...».
و موارد متعدد ديگر از جمله دعاي پس از افتتاح.
3ـ شهادت طلبي
از ارزشهاي مهم مكتبي, شهادت طلبي و آرزوي كشته شدن در راه خداست. اميرالمؤمنين(ع) هم سالها در انتظار فوز شهادت بود. شهادت طلبي مرحله والاي وارستگي از تعلّقات دنيوي و دل بستگي به آخرت است.
در اعمال مشتركه ماه رمضان از جمله در دعايي اين خواسته مطرح است:
«أسئَلَك أن تَجْعَلَ وَفاتي قَتلاً في سبيلك تَحتَ رايةِ نبيّك مَعَ اوليائِك ...».
از جمله در دعاي دوازدهم از اعمال شبهاي ماه رمضان بعد از دعاي افتتاح ميخوانيم:
«وَقَتْلاً في سَبيلِكَ فَوِفِّق لَنا».
4ـ نجات از دوزخ و ورود به بهشت
در آخرت, سرانجامِ همه انسانها روشن ميشود. برنده كسي است كه با اعمالش, يا با برخورداري از غفران الهي از عذاب نجات يابد و بهشتي شود.
درخواست نجات از جهنّم و برائت از آتش و همچنين ورود به بهشت و برخورداري از انواع نعمتهاي الهي, از خواستههاي ديگر مطرح در دعاهاي اين ماه است. از جمله در دعاي پس از افتتاح ميخوانيم:
«و من ثمار مِنَ النّارِ فاكتُبْ لَنا وَ في جَهنَّم فلا تَغُلَّنا...».
در دعاي پس از ابوحمزه ثمالي هم (يا عُدَّتي في شِدَّتي...) اين مضامين مطرح است.
5ـ نعمتهاي دنيوي
اسلام, هم دنياي انسان را تأمين ميكند و هم سعادت اخروي او را. در دعاهاي اين ماه, هم خواستههاي معنوي و نيازهاي اخروي مطرح است و هم خواستههاي دنيوي و مادّي. و اين جامعيّت اسلام را ميرساند.
در دعاي هر روز ماه «اللّهم اَدْخِل علي أهلِ القبور...» از جمله خواستههاي ما بينيازي فقيران, سيري گرسنگان, پوشش بيجامگان, اداي قرض بدهكاران, گشايش براي گرفتاران, بازگشت غريبان, آزادي اسيران, اصلاح امور و شفاي بيماريها مطرح است.
در دعاي شب بيست و سوم نيز, در كنار حج و زيارت, طول عمر و وسعت رزق خواسته شده است:
«وَاجْعَل فيما تقضي و تُقّدر اَن تُطيلَ عُمري, تُوسِّعَ عليَّ في رِزقي».
طول عمر در طاعت الهي و وسعت رزق از راه حلال, از بهترين خواستههاي بندگان است.
6ـ اوصاف خدا و درس توحيد
اين محور نه به عنوان يك خواسته, بلكه به صورت توجّه دادن به اوصاف خداوند, در بيشتر دعاهاي اين ماه مطرح است. و درس توحيد را از ادعيه منقوله ميتوان آموخت.
دعاي جوشن كبير, سراسر نامهاي پروردگار و اوصاف اوست. دعاي افتتاح, دعاي ابوحمزه ثمالي, دعاي سحرهاي ماه رمضان «اللهُ إنّي اَسْئَلُكَ مِنْ بَهائِكَ...», «الهي لا تُؤدِّبنْي بِعُقُوبَتِك...», دعاي ششم از اعمال هر شب و روز ماه «يا ذَا الّذي كانَ قبلَ كُلِّ شيء...», دعاي هر روز و بعد از هر نماز «يا عليّ يا عظيم...» و دهها دعاي ديگر, همه مبيّن اوصاف خداست و اين كه او را چگونه بايد بشناسيم همچنين تسبيحات صدگانه پروردگار (دعايي با ده بخش كه هر كدام حاوي دهبار «سبحانَ» است) از جمله ادعيهاي است كه صفات خدا را ميشناساند.
7ـ اهل بيت عصمت(ع)
محور ديگري كه در دعاها مطرح است توجه دادن به مقام, فضيلت, جايگاه و نقش ائمه و عترت پيامبر(ص) است. يادكرد پيوسته و همه روزه آنان,نوعي تجديد عهد با «ولايت» و پيوند با «اهل بيت» است.
در دعاي افتتاح يكايك معصومين ياد ميشوند. و نيز در عمل سوم از اعمال روزههاي ماه رمضان, يك به يك با القاب و مشخّصات و ويژگيهاي ائمه اطهار نام برده شده است. اين بخش از ادعيه نيز, تقويت كننده مباني اعتقادي امامت و ولايت را تحكيم ميكند و پيوند روحي با آنان را استوارتر ميسازد.
8ـ نزول قرآن
ماه رمضان, ماه نزول قرآن است. به ويژه شب قدر كه به تصريح سوره قدر در اين شب, قرآن نازل شده است. در دعاها نيز به اين مضمون اشاره شده تا بندگان الهي به فضيلت ماه و وظايف عبادي در تلاوت كلام خدا بيشتر توجه كنند.
در دعاي «يا علي يا عظيم» آمده است:
«الّذي أنزلتَ فيهِ القرآن ...».
در دعاي هر روز آمده است:
«اللّهم هذا شهرُ رمضان الّذي أنزلتَ فيه القرآن...».
در چندين دعاي شب اول رمضان, در دعاي قرآن بر سر گرفتن در شبهاي قدر «اَسْئَلُكَ بِكِتابِكَ المُنْزَل فيه» و موارد ديگر به اين حقيقت اشاره شده است. باشد كه مؤمنان, با قرآن بيشتر مأنوس باشند و از فيض تلاوت و تدبّر بهرهمند شوند.