كتاب عبقري الحِسان از مشهورترين كتابهاي نوشته شده حول مشرف شدگان به محضر امام زمان عليه السلام است. با اينكه نام كامل اين كتاب”العبقري الحسان في احوال مولانا صاحب الزمان ” است ولي متن و مضمون آن چندان با اين نامگذاري سازگار نيست.
چرا كه ركن اصلي اين كتاب حول مشرف شدگان به محضر كثير الانوار حضرت حجت- عليه و علي آبائه السلام- است و به جز مطالب پراكنده اي كه پيرامون وجود نازنين امام زمان در اين كتاب ميتوان يافت چندان به احوال حضرت خاتم الاوصياء – صلي الله عليه و آبائه الاتقياء- مربوط نمي شود. بنده اگر به جاي مولف علامه ي اين كتاب بودم نام اين كتاب تحسين برانگيز خود را ” عبقري الحِسان في مَن لقي صاحبَ الزمان” مي گذاشتم. چه اينكه ملاقات اعم از برخورد در خواب و در بيداري و در عالم كشف و شهود نسبت به شخص ملاقات شونده است. در هر حال كتاب متشكل از چند بخش است كه در هر قسمت به ذكر داستانهاي مخصوص به همان فصل دست يازيده شده است.
مرحوم نهاوندي در دو بخش اول اين كتاب كه مختص تشرفات به حضور حضرت ولي عصر است ۲۰۵ حكايت زيبا را از گذشتگان و معاصرين نقل كرده است.در بخش سوم ۱۷ مورد مشاهده ي حضرت صاحب الامر امده است. بخش سوم مختص مكاشفات و مشاهدات است.بخش چهارم به روياهاي صادقه و راستين اختصاص يافته است و در اينجا هم ۳۰ حكايت جذاب نقل شده . بخش پنجم كتاب مربوط به تجليات حضرت ولي عصر-عجل الله فرجه- مي باشد.در اين قسمت ۵۵ حكايت نقل شده و در بخش پس از ان كه “توسلات” نام دارد ۲۰ مورد قضيه ي مرتبط با بحث ذكر گرديده است.بخش پاياني كتاب مخصوص ” ملازمان ركاب و سفيران” حضرت حجت عليه السلام است و در اين قسمت هم ۴۸ داستان و حكايت توسط مولف بزرگوار كتاب نقل شده است.
آيت الله حاج شيخ علي اكبر نهاوندي در سال ۱۲۷۸ هـ . ق. در شهرستان نهاوند ديده به جهان گشود. او كودكي را در دامن خانواده‌اي مذهبي پشت سر گذاشت و در نوجواني وارد حوزه علميه نهاوند شد. وي دروس مقدماتي را نزد شيخ جعفر بروجردي و حاج ملا محمد سره‌بندي آموخت، سپس به بروجرد هجرت نمود و دروس سطح را نزد شيخ آقا حسين شيخ الاسلام، آقا ابراهيم بن مولي حسن تويسركاني، سيد ابوطالب و ديگران فرا گرفت. آيت الله نهاوندي براي ادامه تحصيل به حوزه علميّه مشهد مقدس راه يافت و در درس شيخ عبدالرحيم بروجردي، آقا ميرزا سيد علي حائري يزدي و حاج شيخ محمد تقي بجنوردي مشهدي شركت كرد. وي مدتي نيز براي كسب دانش در اصفهان به سر برد، سپس به حوزه علميه تهران رفت و در مجلس درس حاج ميرزا حسن آشتياني، ميرزا عبدالرحيم نهاوندي و ميرزا محمد اندرماني حضور يافت.
او در حوزه علميه تهران، فلسفه و علوم معقول را نزد ميرزا محمد رضا قمشه‌اي، ميرزا ابوالحسن جلوه و حيدر خان نهاوندي آموخت. سپس به عتبات عاليات هجرت نمود و در سامرا، در درس ميرزا محمد حسن شيرازي شركت كرد. او در سال ۱۳۰۸ هـ . ق به حوزه علميه نجف عزيمت كرد و در درس سيد محمد كاظم طباطبايي يزدي، آخوند خراساني، شيخ محمد طه نجف، ميرزا حبيب الله رشتي، شيخ الشريعه اصفهاني، شيخ محمد حسن مامقاني، مولي لطف الله مازندراني و حاجي نوري (صاحب مستدرك) شركت كرد.[۱]
آيت الله العظمي مرعشي نجفي (ره) در مورد آيت الله نهاوندي چنين فرموده است:
او مهارت ويژه‌اي در علم حديث و مقدمات آن مانند علم رجال و علم درايه داشت. وي فقيهي اصولي و متكلمي مفسر بود. ايشان هم درس پدرم، علامه آيت الله سيد شمس الدين محمود حسيني مرعشي نجفي (متوفا: ۱۳۳۸ هـ . ق.) بود، و در درس بسياري از بزرگان شركت مي‌كرد.[۲]
شيخ علي اكبر نهاوندي در اواخر ماه ذيقعده سال ۱۳۱۷ هـ . ق، به سبب مريضي، به ايران بازگشت و يك ماه و نيم در تبريز ماند، سپس به نهاوند رفت و تا نيمه ماه ذيحجه سال ۱۳۲۲ هـ . ق، در آن جا ماند؛ سپس در ابتداي محرم سال ۱۳۲۳ هـ . ق، به تهران رفت و ۶ سال در تهران اقامت كرد.
او در سال ۱۳۲۸ هـ . ق، به مشهد رفت. وي در مسجد گوهرشاد نماز مي‌خواند و هر شب، بعد از نماز منبر مي‌رفت. سخنان ايشان تأثير به سزايي بر مردم مي‌گذاشت. او بيشتر عمرش را به نگارش كتاب سپري نمود.
اساتيد
۱. ميرزا حبيب الله رشتي: وي دانشمند و محقق ژرف‌نگر و از بزرگ فقيهان جهان تشيّع بود كه زهدش زبانزد خاص و عام بود. ايشان صاحب ده‌ها اثر ارزشمند در موضوعات مختلف مي‌باشد.
۲. آيت الله شيخ ملاّ علي نهاوندي (مؤسس نهاوندي): وي از مراجع بزرگ تقليد شيعه و در علم اصول صاحب نظر بود. او به دليل سليقه خاصي كه در علم اصول داشت، به آيت الله موسس معروف بود. وي داراي تأليفات بسياري از جمله: تشريح الاصول الصغير، تشريح الاصول الكبير مي‌باشد.
۳. سيد ابوالقاسم اشكوري، نويسنده كتاب جواهر العقول.
۴. آخوند خراساني، نويسنده كتاب كفايه الاصول: او از مراجع بزرگ تقليد و مدرّس كم نظير حوزه علميّه نجف و از سلسله حماسه سازان تاريخ معاصر ايران بود. از وي تأليفات متعددي به جاي مانده است.
۵. حاج ميرزا حسين خليلي تهراني.
۶. شيخ محمد حسن مامقاني.
۷. سيد محمد كاظم طباطبايي يزدي، نويسنده كتاب العروه الوثقي و ده‌ها اثر ارزنده ديگر: او از بزرگترين مراجع و علماي زمان خود بود.
۸. شريعت اصفهاني (شيخ الشريعه).
۹. شيخ محمد طه نجف.
۱۰. حاج ميرزا حسين نوري: او يكي از بزرگان محدثين شيعه و نويسنده كتاب «مستدرك الوسايل و مستنبط المسائل» و ده‌ها اثر ارزنده ديگر بود.
مشايخ روايي آيت الله نهاوندي
۱. ميرزا حبيب الله رشتي.
۲. شيخ الشريعه اصفهاني.
۳. سيد ابوالقاسم اشكوري.
۴. سيد حسين كوه كمري.
۵. سيد مرتضي كشميري.
۶. حاج ميرزا حسين نوري.
راويان حديث از حاج شيخ علي اكبر نهاوندي
۱. سيد شهاب الدين مرعشي نجفي (۱۲۷۶ ـ ۱۳۶۹ ش.) او از مراجع بزرگ تقليد شيعه و صاحب ده‌ها اثر ارزشمند و مؤسس «كتابخانه بزرگ آيت الله العظمي مرعشي نجفي» در قم است.
۲. شيخ محمد شريف رازي (۱۳۶۴ هـ. ش.) نويسنده كتاب ارزشمند «گنجينه دانشمندان».
۳. شيخ محمد علي اردوبادي.
۴. سيد علي نقي فيض الاسلام (مترجم نهج البلاغه).
تأليفات
۱. البنيان الرفيع (اخلاق ربيعي)
اين كتاب در قطع وزيري و در يك مجلّد به صورت چاپ سنگي و در ۳۲۴ صفحه به چاپ رسيده است. تاريخ شروع نگارش اين كتاب سال ۱۳۳۷ هـ . ق. و تاريخ اتمام آن سال ۱۳۴۱ هـ . ق. است. اين كتاب در شرح احوال ربيع بن خثيم معروف به خواجه ربيع است و متشكّل از يك مقدمه و هشت باب و يك خاتمه است. باب اول: در ردّ اشكالاتي است كه به خواجه ربيع وارده شده است. باب دوم: در بيان قرائني است كه دلالت بر خوبي وي دارد. باب سوم: در بيان عبارات علماي علم رجال در مورد خواجه ربيع است و در باب چهارم: سخناني از خواجه ربيع آورده شده است. كه همگي دلالت بر نيكويي وي دارد و در باب پنجم: حكاياتي از او كه دلالت بر ممدوح بودن وي است، آمده و در باب ششم: صفات نيكوي او آورده شده است. باب هفتم: متضمّن حالات زهّاد ثمانيه (هشت زاهد بزرگ) است كه خواجه ربيع يكي از آن‌هاست و در باب هشتم: كيفيت بناي مقبره خواجه ربيع و در خاتمه نيز آداب زيارت قبور مؤمن و صالحان آمده است.
۲. جنّهُ العاليه و جعبهُ الغاليه؛ نگارش اين كتاب در سه جزء و در سال ۱۳۴۱ هـ . ق. به اتمام رسيد و هر سه جزء در يك مجلّد به قطع رحلي و چاپ سنگي به چاپ رسيد. اين كتاب كشكولي است كه مطالب مختلف در آن شماره گذاري شده و هر جزء آن مشتمل بر ۳۳۳ مطلب از مطالب مختلف كه شامل: حكايات، مواعظ، تفاسير غريبه، تأويلات عجيب، نصايح، منامات، معالجات و مناظرات و … است.
۳. جنّتان مدهامّتان اين كتاب در قطع رحلي و در دو جزء به صورت چاپ سنگي به چاپ رسيده است. جزء اول (الجنه الاولي) ۲۰۹ صفحه و جزء دوم (الجنّه الثانيه) ۲۰۶ صفحه است. جزء اول مشتمل بر ۵۰۴ جوهره و جزء دوم مشتمل بر۵۴۱ جوهره است.
هر جوهره از اين كتاب در مورد مسائل مختلفي از عقايد و اخلاق و عرفان و … است.
۴. راحه الرّوح يا كشتي نجات؛ اين كتاب شرحي است برحديث شريف نبوي كه در كتابهاي شيعه و اهل سنت آمده است كه پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ فرمود: مثل أهل بيتي كمثل سفينه نوحٍ من ركبها نجي و من تخلّف عنها غرق؛ اهل بيت من به مثابه كشتي نوح‌اند كه هر كس بر آن سوار شد، نجات يافت و هر كه از آن واماند، غرق گرديد.
اين كتاب به قطع وزيري و در ۵۱۲ صفحه توسط كتاب فروشي جعفري، مشهد به چاپ رسيد. نگارش كتاب در سال ۱۳۴۱ هـ . ق. به پايان رسيد.
۵. خزينه الجواهر في زينه المنابر، اين كتاب در سه بخش؛ اصول دين، فروع دين و اخلاق، نگارش يافته و در هر بخش، آيات، روايات، مواعظ و حكايات مربوط به آن بخش به ترتيب آورده شده است. اين كتاب مشتمل بر شرح و تفسير ۴۰ آيه و ۷۷ روايت و ۸۰ موعظه و ۲۰۰ حكايت است.
نگارش اين كتاب در سال ۱۳۳۶ هـ . ق. به پايان رسيد و به قطع وزيري و در ۷۲۲ صفحه، از طرف انتشارات كتابفروشي اسلاميه به زيور طبع آراسته گرديده است.
۶. گلزار اكبري و لاله زار منبري، اين كتاب در ۱۱۴ فصل ـ به عدد سوره‌هاي قرآن ـ تنظيم شده و هر فصل آن به«گلشن» نامگذاري گرديده است. در واقع، اين كتاب كشكولي است از مطالب مختلف، با اين تفاوت كه مطالب آن بر اساس موضوع هر گلشن و فصل، دسته بندي و مطالب هم سنخ در يك گلشن و پشت سر هم آورده شده است؛ برخلاف كشكول‌هاي رايج كه مطالب پراكنده در آن پشت سرهم و بدون باب بندي آمده است. اين كتاب در سال ۱۳۴۴ هـ . ق. نوشته شد و در چاپخانه حاج محمدعلي علمي به قطع وزيري و در ۶۶۷ صفحه چاپ شده است.
۷. انوار المواهب، اين كتاب در قطع رحلي و به صورت چاپ سنگي، در چهار جزء است كه در يك مجلّد به چاپ رسيده است. موضوع آن، مناقب و فضائل معصومين ـ عليهم السلام ـ است. جزء اول آن در فضائل و مناقب پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ و جزء دوم در فضائل حضرت زهرا ـ سلام الله عليها ـ و جزء سوم در مناقب امير المؤمنين ـ عليه السلام ـ و جزء چهارم در مناقب و فضائل امام دوم تا امام يازدهم ـ عليه السلام ـ است.
تاريخ شروع اين تأليف سال ۱۳۳۴ هـ . ق. و تاريخ اتمام آن سال ۱۳۴۰ هـ . ق. است. مجموع صفحات اين كتاب ۵۶۹ صفحه است.
۸. العبقري الحسان في تواريخ صاحب الزمان (عج)، اين مجموع در قطع رحلي به صورت چاپ سنگي و در دو مجلّد به چاپ رسيده و در شرح احوال حضرت ولي عصر (عج) است. اين كتاب به گفته مؤلف به منزله جلد دوم كتاب انوار المواهب است. اين كتاب در پنج قسمت نگارش يافته و هر قسمت آن به «بساط» نامگذاري شده است.
۹. جواهر الكلمات (جواهر الزواهر في شوارد النوادر) اين كتاب در قطع رحلي و و در دو جزء و به صورت چاپ سنگي به چاپ رسيده است.
۱۰. وسيله النجات و عناوين الجمعات في شرح دعاء السمات، اين اثر شرحي است بر دعاي سمات و داراي مقدمه‌اي است در مورد دعا و اهميت آن. نگارش اين كتاب در سال ۱۳۳۱ هـ . ق. به پايان رسيد. اين كتاب در ۳۲۰ صفحه وزيري از طرف انتشارات نهاوندي به چاپ شده است.
۱۱. انهار النوائب في اسرار المصائب.
۱۲. حاشيه فرائد الاصول علي المبحث البراءه.
۱۳. رساله الحقيقه و المجاز.
۱۴. وسائل العبيد الي مراحل التوحيد.
۱۵. رشحه الندي في مسأله البداء.
۱۶. صلاه المسافر (تقريردرس شيخ محمد طه نجف).
۱۷. طور سينا در شرح حديث كسا.
۱۸. الفتح المبين في ترجمه الشيخ علي الحزين.
۱۹. الفوائد الكوفيه في ردّ الصوفيه.
۲۰. كشف التطيه عن وجوه التسميه.
۲۱. لمعات الانوار في حلّ مشكلات الآيات و الاخبار.
۲۲. مفرح القلوب و مفرّج الكروب.
۲۳. المواريث (تقرير درس سيد محمد كاظم طباطبايي يزدي).
۲۴. النفخات العنبريّه في البيانات المنبريّه.
۲۵. اليد البيضاء في مناقب الامير و الزهرا ـ عليهم السلام ـ.
۲۶. الياقوت الاحمر في من رأي الحجه المنتظر (عج).
۲۷. سبع المثاني، در مناقب حسن اول تا حسن الثاني (پيشوايان دهگانه).
۲۸. العسل المصفي في نكت اخبار مناقب المصطفي.
۲۹. الكواكب الدّري في نكت اخبارمناقب امير المؤمنين ـ عليه السلام ـ.[۳]
توجه به ادبيات
حاج شيخ علي اكبر نهاوندي علاقه فراواني به شعر و قطعات ادبي و جملات و عبارات موزون اعم از ادبيات عرب و فارسي داشته. اين علاقه از ذكر و نقل اشعار فراوان و كلمات حكمت آموز در كتابهاي متعدّد ايشان، به وضوح مشاهده مي‌شود. او همواره در مقالات خويش، سعي در ارائه معاني بلند در قالب نثري مسجّع و موزون داشت و از قلمي شيوا و روان برخوردار بود.
ويژگي‌هاي اخلاقي
يكي از مؤمنين[۴] مي‌گويد: حدود چهل سال قبل كه در شهرباني آن زمان در تهران مشغول خدمت بودم، يك شب هنگام گشت شبانه به شخصي برخورد كردم كه پس از كمي صحبت معلوم شد كه كليمي مذهب است. ايشان پس از اين كه فهميد بنده نهاوندي هستم، به تعريف و تمجيد از اهالي نهاوند پرداخت و گفت: عالم ديني شما حق بزرگي برگردن ما كليمي‌ها دارد. گفتم: چطور؟ گفت: من از كليمي‌هاي مشهد هستم، چند سال پيش عده‌اي از متعصبين ناآگاه هنگام برپايي يكي از مراسم مذهبي ما، نقشه برهم زدن مراسم را در نهاوند كشيده بودند، وقتي اين حمله در حال شكل‌گيري بود، ما چاره‌اي جز اين نديديم كه جريان را به اطلاع شيخ علي اكبر نهاوندي كه نفوذ و محبوبيت فراواني در بين مردم داشت، برسانيم. ايشان پس از اطلاع، سراسيمه خود را به محل رساند و پس از دعوت نمودن همگان به آرامش، سخنراني غرّايي درباره مقام حضرت موسي ـ عليه السلام ـ و نحوه برخورد با اقليت‌ها و اين كه يهوديان اين مراسم را به استناد كدام يك از آيات تورات به جاي مي‌آورند، ايراد نمود. كليميان چنان تحت تأثير كلمات و وسعت اطلاعات او قرار گرفتند، كه اشك از ديدگانشان جاري شد. برخي از آنان گفتند: گوئيا موسي ـ عليه السلام ـ زنده گشته و احكاممان را به ما تعليم مي‌دهد. آن عده از مسلمانان نيز از كار خود پشيمان شدند و متفرق گشتند.
سخت كوشي در راه تحصيل علم
آيت الله نهاوندي مي‌نويسد: خواجه عبدالله انصاري در «نفحات الانس» مي‌گويد:
«من سيصد هزارحديث ياد دارم با هزار هزار اسناد. آنچه من در طلب حديث حضرت مصطفي ـ صلي الله عليه و آله ـ كشيم هرگز از احدي نكشيده، يك منزل از نيشابور تاديزباد باران مي‌آمد و من براي آن كه جزوه‌هاي حديث خيس نشود در حال ركوع راه مي‌رفتم و آنها را در زير شكم نهاده بودم. شب در نور چراغ، حديث مي‌نوشتم و فراغت نان خوردن را نداشتم، مادرم نان پاره و لقمه مي‌كرد و در دهان من مي‌نهاد.
نظير حالت خواجه از براي خود حقير نيز اتفاق افتاد. در سال ۱۳۱۸ هـ . ق. كه از نجف اشرف بيرون آمده و به جانب بلاد عجم مي‌آمدم، آب طغيان نمود و سد كاظمين و بغداد را خراب نمود و از حدود بغداد تا حدود سراي خاكستري را آب گرفته بود. قُفّه[۵] در ميان آب انداخته و زوّار و عابرين را عبور مي‌دادند. حقير در ميان قفّه به پا ايستاده و مؤلفات فقه و اصول خود را در ساروقي[۶] بسته و بالاي سرخود نگه داشته بودم كه اگر فرضاً غرق شدم، اول خود غرق شوم بعد از آن نوبت به آن مؤلفات برسد و تا به حال كه اين مقام را تحرير مي‌نمايم و مقارن ظهر روز يكشنبه بيست و يكم ماه شعبان المعظم سال ۱۳۴۱ هـ . ق. است، اگر مدعي شوم كه در منزل خود از بدو تحصيل تا حال غذايي با فراغت بال صرف ننموده، به جهت اشتغال به مطالعه كتب و نوشتجات، همانا ادعايي قريب به صدق نموده‌ام. از خداوند توفيق آن چه را دوست دارد و مورد رضايت اوست مسئلت دارم.[۷]
وفات
وي عاقبت در روز سه شنبه نوزدهم ربيع الثاني سال ۱۳۶۹ هـ . ق در ۹۱ سالگي چشم از جهان فروبست. با اعلام وفات اين بزرگ مرد از مأذنه مساجد و حرم رضوي، مردم دسته دسته به كوچه‌ها و خيابانها ريختند و بدن مطهر اين عالم رباني را با اندوه و ماتم فراوان تشييع نمودند.
پيكر پاك ايشان در «دار السعاده»، درجوار مرقد مطهر امام رضا ـ عليه السلام ـ نزديك قبر شيخ مرتضي آشتياني، طرف پايين پاي مبارك حضرت رضا ـ عليه السلام ـ در صحن جديد، متصل به درب حرم مطهر به خاك سپرده شد.
پي نوشت ها:
[۱] . ريحانه الادب، ج ۶، ص ۲۶۹ ـ ۲۷۰.
[۲] . المسلسلات في الاجازات، ص ۳۷۶ ـ ۳۷۷.
[۳] . معجم مؤلفي الشيعه، ص ۴۲۲ و ۴۲۳.
[۴] . همان.
[۵] . قفه: قايق، زورق.
[۶] . ساروق، پارچه چهارگوش، سفره.
[۷] . نهاوندي، شيخ علي اكبر، جنه العاليه، ج ۲، ص ۵۳ ـ۵۴، شماره ۱۳۱.
تلخيص از كتاب گلشن ابرار، ج ۳، ص ۲۹۳