در نزد خداوند عزّوجلّ چيزى منفورتر از بخل و بداخلاقى نيست. بد اخلاقى، عمل را ضايع مىكند، آنسان كه سركه عسل را.
رسول اكرم صلى الله عليه و آله :
اَنـَا اَديبُ اللّهِ وَ عَلىٌّ اَديبى ، اَمَرَنى رَبّى بِالسَّخاءِ وَ الْبِرِّ وَ نَهانى عَنِ الْبُخْلِ وَ الْجَفاءِ وَ ما شَىءٌ اَبْغَضُ اِلَى اللّهِ عَزَّوَجَلَّ مِنَ الْبُخْلِ وَ سوءِ الْخُلُقِ، وَ اِنَّهُ ليُفْسِدُ العَمَلَ كَما يُفْسِدُ الخَلُّ الْعَسَلَ؛
حضرت محمد مصطفي صلي الله عليه و آله فرمود: من ادب آموخته خدا هستم و اميرالمومنين على(عليه السلام)، ادب آموخته من است. پروردگارم مرا به سخاوت و نيكى كردن فرمان داد و از بخل و سختگيرى بازَم داشت.
در نزد خداوند عزّوجلّ چيزى منفورتر از بخل و بد اخلاقى نيست. بد اخلاقى، عمل را ضايع مىكند، آنسان كه سركه عسل را.
در ادامه به اختصار كمي پيرامون اين دوصفت نكاتي را بيان مي كنيم.
بخل و سخاوت
بخل يكي از ملكات زشت اخلاقي است كه گاهي به صورت روحيه در وجود انسان قرار ميگيرد و انسان در اثر آن «بخيل » يا « باخل » ميشود كه در اين نوشتار به بيان مطالب گوناگوني پيرامون اين رذيلهي اخلاقي ميپردازيم
استناد قرآني قرآن كريم در سورهي حديد، آيهي24 مي فرمايد:« الَّذينَ يَبْخَلُونَ وَ يَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْل» يعني: «كساني كه خود بخل ميورزند و ديگران را هم به بخل امر ميكنند».
بنا بر آنچه بيان شد در مييابيم كه اگر در تعريف بخل گفته شود كه « بخيل كسي است كه به ديگري چيزي عطا نكند» در اين صورت شامل قسم دوم كه بخيل ديگران را از انفاق نهي ميكند نميشود. و اگر گفته شود كه بخيل كسي است كه نگذارد ديگران چيزي را به كسي عطا كنند شامل قسم اول ـ كه بخل ورزيدن نسبت به اموال خودِ بخيل است ـ نمي شود.
شدت و ضعف بخل در انسان ها صفت بخل در وجود انسان ها دچار ضعف و شدت است به طوريكه گاهي برخي از افراد نسبت به بذل و بخشش اموال خود به ديگران بخل ميورزند. اما عده اي ديگر نسبت به اموال ديگران نيز بخيل اند و با اينكه هيچ ارتباطي به آنها ندارد و چيزي از آنها كم نميشود باز هم بخشش ديگران را بر نميتابندكه طبيعتا چنين افرادي در درجهي شديد تري از بخل قرار دارند.
اميرالمومنين مي فرمايد: اگردرون شما آرام نيست خودت را شبيه خوش اخلاق ها بكن. يعني ظاهرت را آرام نشان بده و غضب را قورت بده . اگر شما حليم نيستيد با سختي مي توانيد خودتان را حليم نشان دهيد. انساني كه بداخلاق است نمازش بالا نمي رود
بخيل كيست؟ بخل مادي و بخل علمي و مطالعاتي چيست؟ امام علي (عليه السلام) ميفرمايند:
بخيل كسي است كه از انجام وظايف الهي و انسانياش سر باز زند لذا بخل، قلمرويي به وسعت تمامي روح آدمي دارد و كليه تنگنظريها و خستها را در برميگيرد.
انسانها سه دسته هستند:
افرادي كه چه از نظر مادي و چه از لحاظ معنوي و علمي دست و دل باز بوده و از بخشش به ديگران دريغي ندارند ولي دسته ديگري هستند كه در هر شرايطي از كمك و خير رساندن به سايرين خودداري ميكنند.
در نهايت افراد معتدل و ميانهرو هستند كه با در نظر گرفتن شرايط بخشش و يا در صورت لزوم امساك ميكنند.
بخل در اسلام مردود است
خساست تنها در مسائل مادي خلاصه نشده و مباحث علمي و مطالعاتي را هم در بر ميگيرد. برخي افراد نه تنها خيزشان به ديگري نميرسد بلكه سايرين را هم از بخشش منع ميكنند و در آيات قرآن هم به اين افراد اشاره شده است.
"نه خيلي دست خود را كاملا باز بگذاريم و نه كامل بسته نگهداريد" افزود: در هنگام بخشش مال و قسمت كردن آن با سايرين بايد خانواده خود را هم در نظر بگيريم و كاري نكنيم كه آنها در سختي قرار گيرند، بلكه بايد به آيات الهي توجه كرده و راه اعتدال را در پيش گيريم.
منطق اسلام منطق اعتدال و ميانهروي بوده بنابراين بخيل كسي است كه در وهله اول سوءظن به خدا دارد و فكر ميكند كه اگر امروز به ديگري كمك كند فردا روزي براي او نميرسد كه نوعي سوءظن نسبت به خالق هستي است. اين در حالي است كه وقتي ما شاخههاي اضافي درختي را حرص ميكنيم فرصتي است براي رشد شاخههاي جوانتر. انسان هم با بخشش مال خود ثمرات بسياري را از طرف خداوند شامل حال خود ميكند.
افراد بخيل در روند جامعه هم اخلال ايجاد ميكنند، زيرا اگر به نيازمندان و از كار افتادگان كمكهاي لازم نرسد؛ با آسيبهاي اجتماعي بسياري مواجه خواهيم شد. بخل گاهي اوقات تنها جنبه تنگنظري پيدا ميكند به اين معنا كه او حتي نياز مالي هم ندارد ولي با خود ميگويد كسي به من كمك نكرد پس من هم سودي به ديگران نميرسانم.
خساست ميتواند در تمام ابعاد فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي جامعه نمود پيدا كند، براي بخشش بايد اول خانواده و اقوام نزديك خود را در نظر داشته باشيم و به آنها كمك كنيم و در مرحله بعد به ساير كشورها توجه داشته باشد. براي مثال كشور سومالي كه مردم آن روزهاي سختي را ميگذرانند و ما با انقاقهايمان ميتوانيم بركات خداوند را شامل حال خود سازيم.
چگونه مي توان از بداخلاقي رهايي پيدا كرد و خوش اخلاق شد؟ريشه ي بداخلاقي غرور است. ما بايد بت اصلي را بشكنيم .اگر انسان بتواند خشم و غضب را فرو ببرد، حليم مي شود. ما بايد بدانيم كه پشت تحمل ها و مداراهاي ما، گنج هاي بزرگي خوابيده است .اگر ما در مقابل غضب ها تحمل كرديم به بركات شيرين آن مي رسيم.
وقتي ديگران با ما بداخلاقي مي كنند دل ما را مي شكنند و خدا در كنار دل شكسته ها است و آنها ما را به سمت خدا مي برند. تمام بي ادب ها و بداخلاق ها به ما درس ادب مي دهند. پس ما بايد از بداخلاقي هاي ديگران برداشت زيبا بكنيم و برداشت خوب بكنيم.
يكي از راه حل ها براي داشتن اخلاق نيكو اين است كه اگر ما حلم هم نداريم خودمان را شبيه افرادي كه حلم دارند بكنيم. هيچ وقت منفي بافي نكنيد و انرژي منفي به كسي ندهيد. اگر ما نتوانيم خودمان را بسازيم پس آمدن قرآن و پيامبران بيهوده است .نااميدي، فال بد زدن و آدم بشونيستم را ترك كنيد. هنر اين است كه انسان بداخلاق ،خوش اخلاق بشود و الا كسي كه ژنتيكي خوش اخلاق است هنري نكرده است .هرچه شما بت بزرگتر را بشكني ثواب آن بيشتر است .
همانطور كه مسائل مالي زحمت دارد، مسائل معنوي هم زحمت دارد. ما بايد تمرين كنيم .انسان مي تواند براي ادب كردن خودش ،خودش را تنبيه كند.
راه ديگر سجده بر تربت امام حسين(عليه السلام) است. مرحوم دولابي مي فرمودند كه سجده بر تربت امام حسين(عليه السلام) انسان را آرام مي كند. خُلق محمدي عالم را معطر كرده است. پيامبر مي فرمود كه سجده هايتان را طولاني كنيد. تربت امام حسين(عليه السلام) باعث قبولي نماز مي شود و سجده بر تربت باعث آرامش انسان مي شود.
اميرالمومنين مي فرمايد: اگردرون شما آرام نيست خودت را شبيه خوش اخلاق ها بكن. يعني ظاهرت را آرام نشان بده و غضب را قورت بده . اگر شما حليم نيستيد با سختي مي توانيد خودتان را حليم نشان دهيد. انساني كه بداخلاق است نمازش بالا نمي رود.
انسان خوش اخلاق، اگر فقط واجباتش را انجام بدهد تمام ثواب هاي نماز شب و مستحبات را براي او مي نويسند. اگر اخلاق جامعه ي ما درست بشود همه ي مشكلات قضايي، سياسي، اجتماعي و ... حل مي شود. منشأ تمام فتنه ها بداخلاقي است .پيامبر براي اخلاق مبعوث شده است .
روايت داريم كه خوش اخلاقي رزق را زياد مي كند و باعث عافيت مي شود .پيامبر فرمود: خوش اخلاقي خير دنيا و آخرت را مي آورد. كسي كه غضب مي كند مالك عقلش نيست و شيطان فرمان او را بدست گرفته است . پس اگر حلم نداريد خودتان را وادار به حلم كنيد و اداي انسان هاي حليم را در بياوريد . كم است كسي كه خودش را شبيه به قومي بكند مگر اينكه جزو آنها بشود. روايت داريم :تشبه به هر قوم و دسته اي ما را شبيه آنها مي كند.
فرآوري : زهرا اجلال
بخش اخلاق و عرفان اسلامي تبيان
منابع :
بيانات حجت الاسلام عالي ، برنامه سمت خدا
دروس اخلاق حضرت آيت الله سيد ابوالحسن مهدوي